Het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen pakt vanaf 20 oktober uit met  ‘Krasse Koppen’, een unieke tentoonstelling met absolute topwerken van o.a. Bruegel, Rubens, Vermeer, Rembrandt,… afkomstig uit topmusea wereldwijd.  De werken tonen de fascinatie van oude meesters voor het gezicht en hoe ze experimenteerden met expressies, lichtinval en accessoires.

Studiehoofden en tronies

Krasse Koppen toont 76 topwerken van Belgische en internationale kunstenaars.  De fascinatie voor gezichtsexpressies in de schilderkunst is al merkbaar aan het einde van de 15^e eeuw toen schilderijen met enkel gezichten gemaakt worden. In de 17^e eeuw weekten meesters zoals Peter Paul Rubens, Rembrandt en Johannes Vermeer voor het eerst het hoofd los uit de context van Bijbelse en mythologische taferelen. Dat resulteerde in kleine intieme werkjes van opmerkelijke hoofden.  Rubens groeit op met de geschilderde hoofden van Bosch, Dürer en andere voorgangers.  In Italië maakt hij bovendien kennis met het principe van studiehoofden: tekeningen, schetsen en schilderijen van het hoofd van anonieme modellen, vanuit diverse perspectieven en altijd met een neutrale uitdrukking.

De met pen en bruine inkt getekende ‘Elf hoofdstudies van mannen en vrouwen’ van Peter Paul Rubens, maar ook van Dycks  ’12 hoofdstudies van mannen’ of de geschilderde ’35 karakterhoofden’ van Louis-Léopold Boilly en de ‘drie hoofdstudies van een oude man met baard’ van Rubens tonen duidelijk dat koppen in die tijd vooral studieobjecten, tronies en portretten waren.  Hoofdstudies werden gemaakt van anonieme modellen en werden door de schilder niet als kunstwerk beschouwd.  Ze waren vooral bedoeld om door ateliermedewerkers gekopieerd te worden naar een groter werk of genrestuk.  Vaak zie je dan ook dat dezelfde studiehoofden op verschillende schilderijen en zelfs bij verschillende schilders voorkomen, maar telkens met een specifieke emotie of expressie.  Een tronie is een schilderij van een anoniem persoon tegen een neutrale achtergrond. Deze werken werden wel als kunstwerk beschouwd en ook aangeboden op de kunstmarkt.  Sommige tronies, zoals ‘Portret van een meisje’ van Michael Sweerts zijn zó levensecht dat het wel foto’s lijken.  Een portret werd in opdracht geschilderd en de naam van de afgebeelde persoon was ook bekend.

Opvallend hoogtepunt
In de 17^e eeuw stuwen Frans Hals, Rembrandt en Vermeer de kunst van ‘anonieme hoofden’ naar een opvallend hoogtepunt. Ze gaan creatief aan de slag met de studiehoofden en de sprekende koppen die ze op hun tochten naar Vlaanderen ontdekken.  Kunstenaars beginnen het gezicht te gebruiken als manier om op eigen initiatief hun kunnen te tonen. Ze voegen hoofddeksels en exotische gewaden toe.  Ze experimenteren ook volop met gezichtsuitdrukkingen en licht.  Bij ‘De lachende jongen’ van Frans Hals zien we goed hoe kunstenaars de basisemoties verkennen.  Dat gebeurt genuanceerd of via extreme expressies zoals in ‘Het bittere drankje’ van Adriaen Brouwer en ‘De roker’ van Joos Van Craesbeeck. De meesters spelen ook volop met licht en schaduw.  Een mooi voorbeeld hiervan is ‘Meisje met de rode hoed’ van Vermeer die het licht over de rode hoed met exotische veren laat dansen.  Haar expressie is mysterieus en uitnodigend.  Het is een van Vermeers kleinste werken, maar misschien wel dé ultieme synthese van het genre van de tronies.

Besmettelijk
Dat expressieve gezichten ook aanstekelijk werken op de bezoeker blijkt uit twee naast elkaar geplaatste werken die een geeuwende man voorstellen.  Het ene werk is een schilderij van Bruegel de Oude en het andere is een beeldhouwwerk van de Oostenrijkse kunstenaar Messerschmidt die gespecialiseerd was in het maken van beeldhouwwerken van expressieve gezichten.  Een geeuw is misschien wel de meest aanstekelijke uitdrukking van allemaal: als je iemand ziet geeuwen, voelen de meeste mensen ook de drang om te geeuwen.  Zelfs tussen mens en dier is dit het geval.  Met de kennis van spiegelneuronen bevestigt de wetenschap dat gezichtsuitdrukkingen besmettelijk zijn. Ook de Romeinse dichter Horatius merkte dit 2000 jaar geleden al op toen hij schreef: ‘Het menselijk gezicht glimlacht naar een glimlach.

Topwerken
Krasse Koppen toont 76 topwerken waarvan een groot deel afkomstig zijn uit topmusea.  Van The Getty Museum in Los Angeles tot de Gemäldegalerie in Berlijn, wereldwijd gaven topmusea voor deze expo werken van de grote meesters in bruikleen. Ook stukken van Vlaamse Meesters die anders nagenoeg nooit in eigen land te zien zijn.  Laat dit alvast een reden zijn om Krasse Koppen te bezoeken. Krasse Koppen vergroot daarmee alleen maar de internationale aantrekkingskracht van Vlaanderen als kunstnatie en van Antwerpen als kunststad. Krasse Koppen is een samenwerking tussen KMSKA en National Gallery of Ireland. Na afloop in het KMSKA reist de expo verder naar Dublin. Het Antwerpse luik werd gecureerd door Dr. Nico Van Hout en Dr. Koen Bulckens. Krasse Koppen is een tentoonstelling onder het Vlaamse Indemniteitsdecreet en kwam tot stand dankzij de steun van Toerisme Vlaanderen.

Speelmoment
‘Krasse Koppen’  heeft ook een leuk moment.  De vijf thema’s van de tentoonstelling worden telkens voorafgegaan door een speelmoment waarbij de bezoeker uitgenodigd wordt om zelf aan de slag te gaan.  Ze maken een hoofdstudie van zichzelf, tekenen hun eigen tronie en experimenteren met hoofddeksels, expressies en licht. Zo ervaren ze stap voor stap wat het betekent om als kunstenaar gezichten te bestuderen en vast te leggen. Naast de tekst op zaal is er ook een poëtisch en informatief audioverhaal. Hierin gaat de host over de thema’s in dialoog met auteur Heleen Debruyne, kunsthistoricus dr. Elmer Kolfin, sociaal psycholoog dr. Batje Mesquita en kunstfotograaf Dirk Braeckman.

Praktisch:
Krasse Koppen in het KMSKA loopt tot 21 januari 2024.
Tickets en info: https://kmska.be/nl/krasse-koppen
Bij de tentoonstelling hoort ook een catalogus, uitgegeven bij Hannibal Books.